به گزارش کافه اقتصاد ؛ ( معصومه فخری، کارشناس ارشد علم شناسی ) نسخ خطی یا همان میراث مکتوب ملی، چکیده یافته ها و ساخته‌های علمی و فکری و نمودار سیر اندیشه در تاریخ تمدن‌هاست. این اسناد بی‌بدیل به مثابه زنجیره‌هایی هستند که با بررسی و پیگیری آن‌ها در مسیر بازشناسی هویت تاریخی، فرهنگی، هنری و ادبی قرار می‌گیریم. بنابراین شناسایی و نگاهبانی از این آثار و به ودیعه‌نهادن آنها برای آیندگان، می‌تواند نسل امروز و فردا را به سرچشمه تحول اندیشه در تمدن ملی خود رهنمون شده و به شکل‌گیری سنت حسنه «خودنگری» و «خودشناسی» یاری رساند.

اصالت و فلسفه ایجاد کتابخانه‌ها در طول تاریخ به وجود نسخ خطی و تمهید اقداماتی در جهت حراست از آن‌ها برمی‌گردد؛ خاصه آنکه می‌دانیم تا حدود یک قرن پیش و قبل از ورود صنعت چاپ به ایران و گسترش آن، اغلب منابع موجود در کتابخانه‌ها را نسخه‌های خطی تشکیل می‌دادند. هرچند پیشرفت دانش بشری در روزگار ما موجب شده تا منابع مکتوب بویژه در حوزة علوم تجربی و فنی، به طور مستمر در معرض ویراست‌های جدید قرار گیرند؛ اما این امر، دانشجو و پژوهشگر را از مراجعه به متون کهن و ویراست‌های قدیمی، بی‌نیاز نمی‌کند؛ چه، «دیرینه‌شناسی علوم» شاخة جدید و مهمی از پژوهش‌های آکادمیک است که به بررسی سیر رشد و پیشرفت دانش می‌پردازد و مواد و مصالح کار آن، مندرجات همین کتب کهن است که در دنباله خود به نسخ خطی می‌رسد.
یکی از متغیرهایی که برای سنجش اعتبار کتابخانه‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، در کنار تعداد کل منابع، شمار نسخ خطی آن است. منابع کتابخانه‌ای از دیرباز به سه شیوه«خرید»، «اهدا» و «وقف» تهیه و گردآوری می‌شود. این موضوع در مورد نسخ خطی نیز صادق است.
در قرون نخستین اسلامی، گروهی که «ورّاق» نامیده می‌شدند، فروشندگان اصلی نسخ به کتابخانه‌ها بودند. بیش‌تر وراقان، شاعر، دانشمند، منشی و خوش‌نویس بودند. تاریخ شکل‌گیری کتابخانه در جهان واجد و راوی داستان‌های عدیده‌ای است که در خصوص تهیه منابع از سرزمین‌های دور برای کتابخانه‌های خصوصی و عمومی نقل شده است. صاحبان کتابخانه‌ها گاه با تحمل زحمات فراوان، تمامی حاصل عمر خود را برای تهیه کتاب و جانمایی در مجموعة خود مصروف داشته‌اند.

در کنار پرداخت وجه رایج روزگار و خرید کتاب، یکی از اقداماتی که موجب گردآوری منابع و ایجاد کتابخانه‌ها در تمدن اسلامی شده، سنت نیکوی «وقف کتاب» است. «شاه عباس صفوی» یکی از مروجان وقف کتاب برای کتابخانه‌هاست که با تکیه بر باورهای عقیدتی و ارائه راهنمایی‌های لازم مردم را به این کار تشویق می‌کرده است. به گواهی تاریخ، وقف کتاب به کتابخانه‌ها برای بهره‌مندی طالبان دانش، در زمان او رونق چشمگیری یافته بود. متن وقف‌نامه‌ای هم که از او برجای مانده، سند تاریخی معتبری در این باب است. جالب اینکه شاه عباس یکی از کسانی است که کتاب‌های فراوانی به کتابخانه واقع در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اهدا کرده بود؛ کتابخانه‌ای که بعدها، بیشتر منابع آن در جنگ‌های ایران و روس به تاراج رفت و اکنون نشانی از آن برجای نیست.

از محاسن وقف کتاب، یکی این است که حفظ و نگهداری منابع وقف‌شده، تابع شرایط خاصی است که واقف، پیش‌بینی و متولی مشخصی را برای نظارت بر رعایت آن مقرر کرده است. این امر، دست طمع افراد و کتابخانه‌ها و سازمان‌های غیر را در تصاحب موقوفه می‌بندد. چنان‌که حتی در وقف‌نامه‌ها، از جمله وقف‌نامه متعلق به شاه عباس، نفرینه‌ایی برای آن‌ها که خلاف نیت واقف عمل می‌کنند، درج شده است.

در کنار دو شیوه یادشده، «اهدای کتاب» بویژه برای کتابخانه‌هایی که با مشکل بودجه برای تهیه منابع موردنیاز خود مواجه هستند، بهترین روش گردآوری است. این امر شیوه امروزی‌تر وقف است، بی‌آنکه محدودیت‌های شرعی وقف را داشته باشد. چون ممکن است در وقف کتاب، شرایط خاصی مشروط شده باشد که مشکلات و محدودیت‌هایی را برای سازماندهی، اطلاع‌رسانی و امانت‌سپاری به وجود آورد.

بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپیِ» کتابخانه مرکزی استان اردبیل با دارابودن بیش از ۹۰۰ نسخه کتاب قدیمی اعم از خطی، سنگی و سربیِ چاپ شده تا پیش از تاریخ ۱۳۳۰ شمسی، همچنین اسناد دست¬نویس مختلف، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی استان تلاش دارد تا رسالت خود را در جهت اشاعه دانش و اطلاعات و از رهگذر حفظ و نگهداری فیزیکی، فهرست‌نویسی و دیجیتالی‌کردن این منابع به انجام برساند. وجود نزدیک به ۴۰۰ عنوان کتاب به زبان‌های فرانسه، آلمانی و ترکی چاپ‌سُربی از مجموعه اهدایی مرحوم «عبدالله توکل»، پژوهشگ و مترجم نامدار اردبیلی، تشخص ویژه‌ای به این بخش بخشیده است.

نسخه‌های خطی و کتبی که به روش چاپ سنگی منتشر شده‌اند، با توجه به پیشینه و قدمتشان، سرمایه مهم و خاموشِ موجود در نزد مردم، وارثان و خاک‌گرفته در کنج صندوق‌ها و پستوهای خانه‌ها هستند. می‌توان گفت که استان اردبیل به دلیل پیشینه تاریخی و جغرافیایی خود، یکی از استان‌های غنی در زمینه دارابودن نسخ خطی است؛ اما دریغا که اکثر این منابع در دست دارندگان‌شان به عنوان مجموعه خصوصی و مال ارثی از چشم پژوهشگران و دانشمندان برکنار نگهداشته شده‌اند. مجموعه‌داران بسیاری هستند که نسخه‌های خطی را از روی عشق و علاقه یا احترام به نیاکان و اجداد خویش در کتابخانه شخصی نگهداری می‌کنند که این موضوع، ضمن خارج از دسترس‌بودن برای پژوهشگران، به علت ناآشنایی با چگونگی مراقبت از آن‌ها یا پرهزینه‌بودن مرمت، آسیب‌شناسی، آفت‌زدایی و ضدعفونی، به مرور، به فرسودگی و تخریب میراث مکتوب می‌انجامد.

اطلاع‌رسانی و ایجاد اعتماد عمومی می‌تواند مجموعه‌های نامبرده را برای واگذاری به مراکز مرتبط، هدایت و انگیزه لازم را در عموم شهروندان تقویت کند. وظیفه کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی مرتبط ایجاب می‌کند که این آثار گران¬قدر را که ماندگارترین و ارزشمندترین میراث فکری ملی است، جمع‌آوری کرده و از طریق فهرست‌نویسی اصولی و دیجیتال‌ارزی در اختیار پژوهشگران و آیندگان قرار دهد.

حتی اگر افرادی به هر دلیل، حاضر به وقف یا اهدای اصل نسخ نباشند، خوشبختانه پیشرفت تکنولوژی و فناوری اطلاعات، روش‌های سهل و کم‌هزینه‌ای را فراهم کرده که این آثار با بهترین کیفیت و در زمانی کوتاه به نسخه‌های دیجیتالی تبدیل شده و مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد.

صمیمانه از همة فعالان اجتماعی و فرهنگی درخواست می¬شود که با راه¬اندازی پویش‌ها و اقدامات و تبلیغات اقناعی و تشویقی، دارندگان نسخ خطی و منابع قدیمی را به همکاری با کتابخانه مرکزی در نهضت احیای نسخ خطی استان متقاعد کنند تا بدین طریق، فرآورده¬های علمی، هنری، ادبی و فرهنگیِ موروثی این بوم کهن را به سلامت از گریوه زمان عبور داده و به نسل‌های آتی بسپاریم. ایدون باد.

معصومه فخری

کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی

 کتابدار بخش نسخ خطی و نفایس چاپی کتابخانه مرکزی اردبیل