به گزارش کافه اقتصاد به نقل از اعتبارنوین:  نزدیک به دو دهه است که دریاچه ارومیه به عنوان دومین دریاچه شور دنیا وضعیت بحرانی را سپری می کند و طرح های احیا نیز تاکنون نتوانسته وضعیت آن را تغییر دهد.

بر اساس آخرین آمار منتشره در روز ۴ مردادماه، تراز دریاچه ارومیه با ۴۶ سانتی متر کاهش نسبت به مدت مشابه در سال گذشته به ۱۲۷۰.۴۹ رسیده که ۱۶ سانتی‌متر نیز نسبت به ابتدای سال آبی مهر ۱۴۰۱ افت کرده و با میانگین بلندمدت ۴.۰۱ متر فاصله دارد.

همچنین بر اساس همین آمار، وسعت دریاچه ارومیه با ۹۴۹.۵۲ کیلومترمربع کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته و ۱۷۸.۱۸ کیلومترمربع کاهش نسبت به یک مهر ۱۴۰۰ ابتدای سال آبی به ۱۸۴۸.۵۴ کیلومتر مربع رسیده است.

اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهرماه، ۵۰ سانتی متر کاهش داشته باشد، سطح تراز دریاچه به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به صورت کامل خشک می‌شودحجم آب نگین آبی آذربایجان‌غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۴۵ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۴۹۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۲.۲۴ میلیارد مترمکعب رسیده است.

از سال آبی ۷۷-۷۶ تا کنون با پررنگ‌شدن تغییرات اقلیمی، به ویژه خشکسالی در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، افزایش برداشت از منابع آبی حوضه به‌خصوص در بخش کشاورزی و در پی آن توسعه بی رویه و غیراصولی اراضی کشاورزی، افزایش سدسازی در حوضه آبریز، حفر هزاران چاه غیرمجاز و تخلیه آب‌های زیرزمینی، احداث میانگذر، عدم تأمین حق آبه زیست محیطی، حجم آب وارده کاهش یافت و نهایتاً سطح تراز پایین رفت.

قبل از تشکیل «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» تدوین و تصویب برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه مهمترین اقدام برای حفظ و احیای دریاچه به شمار می‌رود و تا قبل از سال ۹۴ و تشکیل ستاد احیا هر سال به صورت متوسط سالانه ۴۰ سانتیمتر از سطح تراز این حوزه آبی کاهش می‌یافت.

بر اساس گفته معاون فنی محیط زیست آذربایجان غربی میزان تبخیر سالانه دریاچه ارومیه حدوداً ۷۰ سانتیمتر است، و با این روند، اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهرماه، ۵۰ سانتی متر کاهش داشته باشد، سطح تراز دریاچه به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به صورت کامل خشک می‌شود.

آیا طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه شکست خورده است؟

در سال‌های ۹۳ و ۹۴ با تشدید بحران دریاچه ارومیه و خشک شدن ۹۵ درصدی ستاد احیا تشکیل و قرار شد در مدت زمان ۱۰ ساله با اجرای طرح‌های متعدد این زیست بوم به تراز اکولوژیک برسد.

ستادی که در سال ۱۳۹۳ با مصوبه دولت حسن روحانی برای احیای دریاچه ارومیه تشکیل و قرار شد همه اعضای دولت دست در دست هم آب را به دریاچه برسانند تا تن خشک او بستری برای خیزش گردوغبارهای نمکی برای دو استان آذربایجان شرقی و غربی نباشد.

با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه قرار شد در کنار برخی اقدامات از جمله مدیریت سدسازی در استان‌های حوضه آبریز با اجرای طرح‌های بهکاشت، نکاشت، آبیاری تحت فشار و نیز مدیریت بهینه آب در حوزه کشاورزی، طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای (انتقال آب از زاب)، رهاسازی پساب فاضلاب شهرهای تبریز و ارومیه وضعیت بهبود یابد.

بعد از تشکیل ستاد در سال ۹۴ و بارش‌های مناسب در چند سال اول وضعیت دریاچه بهبود نسبی یافته بود اما بعد از گذشت ۸ سال از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه و صرف ۲۰,۸۴۱ میلیارد ریال اعتبار نه تنها دریاچه ارومیه احیا نشد بلکه عدم اتمام طرح‌های مصوب و راکد ماندن طرح‌های مهم و کلیدی ستاد احیا از جمله طرح انتقال آب از زاب و عدم اتمام تصفیه خانه‌های فاضلاب شهرهای ارومیه و تبریز به همراه کاهش بارش‌ها امسال وضعیت این تالاب بین المللی به شرایط وخیم و بحرانی در سال‌های ۹۳ تا ۹۴ بازگردانده است.

با بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه در ابتدای دهه حاضر یکی از سوالات مهم و کلیدی در سطح متخصصین و عامه مردم این بود که دلیل یا دلایل وقوع چنین شرایطی در این دریاچه چیست؟ آیا طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه شکست خورده است؟

شاید پاسخ دقیق این سوال به دلیل انحلال ستاد احیای دریاچه ارومیه بعد از ۸ سال با هزاران میلیارد هزینه بدون نتیجه و نیمه تمام ماندن طرح‌های مهم و کلیدی این ستاد پاسخ این سوالات را دچار ابهام کند اما بعد از تشدید وضعیت بحرانی این تالاب این بار مجلس اقدام به طرح تحقیق و تفحض از ستاد احیای دریاچه ارومیه را مطرح کرده است که باید منتظر ماند و دید آیا این طرح می‌تواند به ده‌ها سوال بی جواب در خصوص ستاد احیا پاسخ روشنی بدهد یا نه؟

هر چند افزایش بیش از سه برابری اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ترک خوردگی تونل انتقال آب سد کانی سیب، عدم تأمین حق آبه دریاچه در سال جاری از سوی وزارت نیرو، حرف و حدیث‌های فراوان در خصوص مشکلات فنی میانگذر دریاچه ارومیه پاسخ روشنی به ناموفق بودن طرح‌های ستاد احیاست اما هنوز کور سوی امید مردم و متخصصان به همت دولت سیزدهم برای بهبود وضعیت وضعیت نسبی دریاچه ارومیه باقی است.

بر اساس آمار غیررسمی بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه حفر شده که این امر موجب تخلیه آب‌های زیرزمینی و تشدید شدن وضعیت خشکسالی در استان شده است.

اظهارات مدیران ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال‌های گذشته نشان می‌دهد اصلاح الگوی کشت یکی از برنامه‌های محوری ستاد احیای دریاچه ارومیه بود؛ به‌طوری‌‌که در سال‌های ابتدایی شروع کار طرح‌های نکاشت و به‌کاشت را به‌منظور کاهش سالانه ۴۰ درصد از آب مصرفی کشاورزی مطرح کردند، اما روند پیشرفت برنامه‌ها حکایت از آن داشت که توفیق چندانی در این زمینه نداشتند. به نظر می‌رسید طرحشان به‌قدر کافی چکش‌کاری نشده و نمی‌دانستند چطور باید مردم را برای این کار قانع کنند یا اینکه باید برای کاهش مصرف آب کشاورزی، چه تکنولوژی یا تسهیلاتی در اختیار آنها قرار دهند».

افزون بر اینها، ستاد احیا باید با کشاورزان قراردادهای مشخص و روشنی منعقد می‌کرد. طبیعتا تغییر الگوی کشت بدون ارائه سیاست‌های تشویقی غیرممکن است. باید کمک مالی به کشاورز می‌شد. نمی‌توانید به کشاورزی که زمینش سال‌ها تحت کشاورزی آبی بوده است، بگویید دیمی کشت کن تا آب بیشتری به دریاچه برسد، اما برای جبران خسارت مالی او فکری نشود. همان‌طور که دولت‌ها در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ برای خودکفایی محصولات، به گندم‌کاران بزرگ، موتورسیکلت یا وام‌هایی با بهره و سود کم می‌دادند، حالا هم می‌توانند برای کاهش مصرف آب از همان سیاست‌های تشویقی استفاده کنند والا کشاورزان تن به اجرای پروژه‌هایی که از لحاظ اقتصادی آنها را متضرر کند، نمی‌دهند. اگر طرح به‌کاشت با روش درست اجرا می‌شد، می‌توانست حداقل سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به دریاچه ارومیه برساند.

پیامدهای تشدید بحران دریاچه ارومیه چه خواهد بود؟

بر اساس اعلام کارشناسان محیط زیست بروز طوفان‌های گردوغبار نمکی، کویرزایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه، نابودی تنوع زیستی گیاهی و جانوری منطقه، تشدید، تغییر و نوسانات اقلیمی در منطقه، تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی، تهدید اراضی و باغات کشاورزی و حتی جوامع سکونت گاهی در اطراف دریاچه، کاهش شدید ذخایر «آرتمیا ارومیانا» در سطح دریاچه، کاهش شدید در جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر، الحاق خشکی‌های داخل دریاچه به یکدیگر و نابودی ارزش‌های زیستی در دریاچه بخشی از پیامدهای این بحران زیست محیطی است که نه تنها استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه بلکه بخش وسیعی از کشور را درگیر خواهد کرد.

با خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از ۱۰ میلیارد تن نمک به صورت گردوغبار و طوفان بر سر مردم این ناحیه فرو خواهد ریخت و این بحران تنها گریبان آذربایجان غربی را نمی‌گیرد، بلکه بسیاری از مناطق کشور را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.

معیشت و زندگی مردم منطقه شمال غرب کشور به خصوص استان‌های آذربایجان غربی و شرقی با بهبود شرایط بحرانی دریاچه ارومیه ارتباط مستقیمی دارد، با بازگشت وضعیت دریاچه ارومیه به شرایط کم آبی، معیشت و زندگی نزدیک به ۱۵ میلیون نفر مردم منطقه به خطر خواهد افتاد.

افزایش تبخیر به همراه کاهش آب ورودی

سرپرست مرکز مدیریت هماهنگی و ارزیابی احیای دریاچه ارومیه در خصوص آخرین وضعیت دومین دریاچه شور دنیا گفت: در حال حاضر دریاچه ارومیه روزهای بحرانی را پشت سر می‌گذارد و متأسفانه افزایش تبخیر به همراه کاهش آب ورودی به این تالاب وضعیت را تشدید کرده است.

حجت جباری با بیان اینکه با بیان اینکه با ادامه این روند در هفته‌های آتی بخش جنوبی دریاچه ارومیه به صورت کامل از بین می‌رود، اظهار کرد: روزهای آتی با تداوم افزایش تبخیر تابستان امسال این بخش از دریاچه به صورت کامل خشک می‌شود و از بین می‌رود.

هم اکنون اجرای طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه در حوزه کشاورزی چندان تأثیرگذار نبوده و راندمان آبیاری در بخش کشاورزی در این سال‌ها تغییر چندانی نیافته استسرپرست مرکز مدیریت هماهنگی و ارزیابی احیای دریاچه ارومیه اضافه کرد: در صورت اتمام طرح‌های انتقال آب از سد کانی سیب، انتقال آب از سد سیلوه و تصفیه خانه‌های ارومیه و تبریز در مجموع یک میلیارد مترمکعب آب به دریاچه ارومیه سرازیر می‌شد که این طرح‌ها متأسفانه به نتیجه نرسیدند.

وی با تاکید بر اینکه در حوزه کشاورزی و مدیریت آب در حوزه در طول فعالیت ستاد کم کار شده است، گفت: هم اکنون اجرای طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه در حوزه کشاورزی چندان تأثیرگذار نبوده و راندمان آبیاری در بخش کشاورزی در این سال‌ها تغییر چندانی نیافته و در زمینه الگوی کشت نیز خیلی کار نکرده‌ایم باید این بخش مورد توجه ویژه قرار گیرد.

جباری در خصوص راهکارهای نجات بخشی دریاچه ارومیه گفت: در کنار توجه به مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی باید احداث و توسعه منابع آبی ذخیره جدید در استان جلوگیری شود با توجه به تداوم وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه نباید شاهد احداث، توسعه و منابع آبی ذخیره جدید در استان باشیم.

وی تسریع در اتمام طرح‌های مصوب ستاد احیای دریاچه ارومیه را مورد تاکید قرار داد و گفت: نجات دریاچه ارومیه نیازمند تأمین آب و حق آبه مورد نیاز آن است و بخشی از این نیاز با اتمام پروژه‌های مهم ستاد احیا از جمله انتقال آب از سدکانی سیب و اتمام تصفیه خانه‌های ارومیه و تبریز است.

لزوم بازنگری در طرح‌های مؤثر احیای دریاچه ارومیه

شاید مهم‌ترین و هزینه‌بردارترین پروژه ستاد احیای دریاچه ارومیه، تونل ۳۶‌کیلومتری انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه است؛ تونلی که قرار است آب را از طریق سدهای مخزنی کانی‌سیب و سیلوه در مسیر پیرانشهر به نقده و رودخانه گدار و در نهایت به دریاچه ارومیه برساند. قرار بود این تونل در سال ۹۹ تکمیل و پروژه افتتاح شود، اما به دلایل مشکلات فنی محقق نشد. ستاد احیا وعده داده است این پروژه در سال ۶۲۳ میلیون مترمکعب آب را از رودخانه مرزی زاب به دریاچه ارومیه می‌رساند. با اینکه ١٢ هزار میلیارد تومان برای اجرای این پروژه هزینه شده، اما برای تکمیل به تزریق اعتبارات جدید نیاز دارد». بنا بر گفته سهرابی، پروژه‌ انتقال آب زاب نه‌تنها دریاچه ارومیه را نجات نمی‌دهد، بلکه به احتمال قوی باعث ایجاد تنش‌های اکولوژیکی و اجتماعی خواهد شد.

در کنار بخش کشاورزی، افزایش سدسازی و حفر بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز، مشکلات فنی میانگذر دریاچه ارومیه، عدم تأمین حق آبه موردنیاز دریاچه ارومیه در کنار کاهش بارشها و خشکسالی در کنار عدم موفقیت طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه دست به دست هم داده اند تا امروز وضعیت دریاچه ارومیه در بحرانی‌ترین وضعیت تاریخی خود قرار گیرد.